Is crèsias, is santus e is contus
Sa crèsia manna de Santu Iacu
Sa crèsia est de forma retangolari: sa bovida de mesu est de tzinnìbiri e s’acotzat apitzus a tres arcus goticus; ddoi at cincu capellas po parti chi tenit giai totu sa volta “a botte”, foras de tres chi dda tenint a cruxi; in d-una de custas est innui s’intrat. Sa barandìllia de marmu, bogau in Mandas etotu, est de su 1833. Su presbiteriu est prus in artu e est imbussau cun d-una volta stellada de pedramoddi, e su tronu, de su 1856, est de marmu biancu. Asuta de sa barandìllia ddoi at dus lionis de pedra, pigaus de s’arretori Luigi Lissia Riccio su 19 de cabudanni 1740. In sa bidda ddoi fiat una gava de marmu, e cun su chi nci iat mandau a Casteddu s’Arretori Federicu Gessa in su 1830, ant fatu su basamentu de una stàtua romana chi ant agatau a Uda e po sbàlliu imputada a Leunora d’Arborea. Sa stàtua oi est me in su giardinu pùblicu de Casteddu.
S’altari prus mannu est de su 1777, in marmu arricu, fatu de Giuanni Batista Franco, traballadori règiu de su marmu; me is nìcius chi ddoi funt impitzus de s’altari, ddoi at tres stàtuas de linna, doradas e pintadas: is de Santu Gioachinu e Sant’Anna, de su Setixentus, e cussa de Santu Iacu, in mesu, est de scola toscana fata in su Cincuxentus e, mancai siat prus antiga de is àteras, a primu no faiat parti de custa truba de stàtuas fatas po s’altari nou, giai chi tirat dus metrus e est prus manna de su nìciu. Sa chi faiat parti de sa truba, forsis, est sa chi s’ingollit in prucessioni po sa festa e chi fut fata de Michelangelu Mainas; sa stàtua est lìnta e pinta a una imagini venerada in Orosei, innui est pintau su santu cun is insennias de su pellegrinu, comenti, giai in su Sescentus, fut pintau in d-ònnia logu.
Tenint importu storicu-artisticu mannu is tres altaris de linna, in stili barocu, fatus de sardus intra su sèculu dexeseti e dexeotu. Nodiu meda est su retablu de s’altari de su Crocifissu, chi est in sa capella de tres, anca ddoi funt pintaus sa Cruxi, sa Madonna e Santu Giuanni, chi s’arretori Luigi Lissia Riccio iat donau a fai a su scultori Giusepi Volpe e a is fradis intalliadoris Antoni e Francescu Carta in su 1732. S’altari ddu at dorau su maistu Sisinniu Lai intra de su 1733 e su 1734. In custa capella si faint is ritus de sa cida santa.
Calincuna cosa in prus
Meda bella est sa capella de cincu chi tenit unu arcu mannu po brintai chi acabat a lillu, cuncordau cun follas stilizadas e dus angelus. In custa capella ddoi est s’acuasantera de su 1760 in marmu; de su 1926 a su 2004 fut in sa primu capella a manca, finas a candu no est stètiu torrau a su logu suu. Bellas medas funt puru sa capella de su Sacru Coru, chi allogat is relicuias de santu Giustinu, Celestinu e Giusta, e sa capella de sa Madonna de s’Arrosariu, anca ddoi at un’altari de su 1823 fatu de Giuanni Batista Franco. A s’arcu de su presbiteriu ddoi est apicau unu lampadàriu de prata de su Santissimu Sacramentu, fatu de Luigi Montaldo in su 1851.
Su scussorgiu de sa crèsia est mannu meda, còngius sacrus, ex-voto e àteras cosas de prata de su Setixentus e de s’Otuxentus (càstia Is prendas de sa crèsia), pruschetotu, is chi iat fatu Luigi Montaldo, prateri in Casteddu, chi ant arremudau cussus furaus in su 1840.
In sa sagrestia baroca, pesada in su 1601 de s’Arretori Saturninu Pitzalis, ddoi est una paratora de linna intalliada in su 1640 e un’arretratu de Santu Rocu. Tenit una volta “a botte” e de innìa, atraessu un’àtera lolla, si passat po artziai a su capanili.
Me in s’archiviu ddoi funt ancora is contus chi amostant ca, candu fiant predis don Salvadori Costanti (finas a su 1599) e Saturninu Pitzalis (1599-1610) is traballus de s crèsia sighiant po sa volontadi de de su Duca Mandas, Don Pedro Maza Ladron y Mendoza, chi iat fatu ponni, in sa crai chi ddoi est apitzus de su portali, su stema suu.
De su matessi tempus fut su campanili antigu, chi tiràt 40 metrus e fut a su costau de sa faciada, anca oi ddoi est sa capella de s’acuasantera; sciasciau de unu lampu in su 1840, ndi-ddu ant acabau de sciusciai in su 1865 e torrau a fai intra de su 1900 e 1928, bòfiu de su canonicu Ligas e de su canonicu Dessì.
Chiesa di Sant’Antonio abate
Su 16 e 17 de gennaxu, cun sa festa po su Santu, s’apoderat oindiri puru una traditzioni de Mandas. Unu tempus, sa cunfraria de is ànimas de su prugadoriu, pinnicàt sa linna; sa genti puru ndi pigàt parti donendi-ddi truncus, nais, trigu, faa e una pariga de francus. Sa linna scabuta dda trgànt cun is bois e acabidada in sa pratza de sa cresiedda po apariciai su fogadoni. Su de allui su fogadoni est una de is cosas chi acapiat usanzas de innoi cun sa religioni. In truncus, imperaus po fai su fogadoni, tenint liongius cun is nuragicus chi adorant sa linna: is ritus insoru ddus iat cundennaus su papa Gregoriu Mannu. Si sonàt totu sa noti, si cantànt is gocius intregaus a su santu, si baddat aìngiru de su fogu e in s’interis in sa domu de su priori ddoi fut una bella cena. Acabaus is baddus, a disora de noti, finas a mangianu abarrant ingiuri a su fogu sceti is cantadoris, is poetas “a bòlidu” e is bufadoris. Su 17 de gennaxu, apustis de sa prucessioni intra is bias de sa bidda, nci fiat sa missa cun panegiricu in sardu, in onori de su Santu eremitanu. Acabada sa missasarda, insandus comenti oi, fiant benediva is candelas e su pani de saba e donànt a is fidelis chi cantànt is gocius po onorai su Santu.
Cunventu e crèsia de Santu Franciscu
De importu mannu funt is pinturas a friscu, me is murus de sa primu capella a manca, chi funt de su Sescentus anca ddoi funt pintaus, in su primu livellu, firmadas de sa bia Crucis, impitzus, in s’àteru livellu, is apostulus e i santus in sa bòvida sa Madonna e Deus chi apoderat sa Cruxi de su fillu chi est ancora de acabai de studiai.
Nobilis de innoi nci iant cutu is paras francescanus chi, andendi-si-ndi iant nau “Mai nisciunus mandaresu at a arrenesci a si ghettai acua a buca. Sceti su strangiu nci at a arrenesci”.
Santu Iacu Mannu
Mandas est su primu de una truba de comunus tzeriada “Santu Iacu in Sardìnnia” e ndi faint parti Casteddu, Soleminis, Perdaxius, Orosei, Ittireddu, Nughedu Santa Vittoria, Goni e Noragugume chi tenint totus Santu Iacu a patronu e, giai totus, sa crèsia parochiali puru intregada a su Santu.
Santu Iacu apostolu, chi ddi nant Mannu po ndi-ddu scerai de s’àteru apostolu cun su matessi nòmini narau Minori, ddoi fut a is miraculus prus mannus de Gesus, ddoi fiat in su monti Tabor e me in s’ortu de is Getsemani a s’èspuru de sa Passioni; prontu e poderosu de caràtiri, comenti a su fradi, po mori de custu Gesus ddus iat allomingiaus boànerghes chi bolit nau “fillus de tronu” figli del tuono. Po custu benit pregau contras is lampus.
Primu intra is apostolus, est stètiu sconcheddau a Gerusalemi a faci de su 43 apustis de Cristu po mori de Erodi Agripa. Is arrestus suus ddus ant tragaus in Spànnia e sa tumba sua est logu de pellegrinagiu. A su logu imoi ddi nant Santiago.
Est protetori de is pellegrinus, de is cavalieris, de is sordau e de is maladias de is ossus. Su nòmini Iacu bolit nai “chi sighit a Deus”; is sinnus suus funt su capeddu de pellegrinu, su corru de mari, e su stendardu.
Santa Barbara
Santa Barbara e Santu Iacu - bosàterus portais is crais de su lampu - bosàterus portais is crais de su celu - no tocheis a fillu allenu - ne in domu ne in su sartu - Santa Barbara e Santu Iacu.
Sa crèsia de Santa Barbara, chi est in sa localidadi chi portat su matessi nòmini, anca oi ddoi funti s arrestus de unu nuraxi mannu, est stètia una de is primas in Mandas giai chi est stètia pesada in su 1593. Oi no nci est prus.
San Luigi IX urrei de Francia
Ant buddiu in su binu su corpus suu po nsi stallai sa prupa de is ossus. Est stètiu unu catolicu bonu, fut avesu a s’ascurtai sa missa d-ònnia dii e d-ònnia mericeddu s’ingenugàt cincuanta bortas e d-ònnia borta naràt un’Ave Maria, imbitzu irlandesu de innùi benit s’Arrosariu.
In su 1297 Papa Bonifacio VII ddu at canonizau e oidii benit festa su 25 de austu.
Sa stàtua de Santu Luigi IX, in linna traballada e pintada, dda ant fata in su sèculu dexeseti de unu sardu; arrangiada de pagu, est allogada me in su museu de arti sacra Peregrinatio Fidei (castia Is museus).
Santu Sidoru
Sa stàtua sua, de is primus de su Sescentus, est allogada me in su museu de arti sacra Peregrinatio Fidei.
Sant’Efis
Sa stàtua de Sant’Efis, in linna bulinada e pintada, fata de unu scultori sardu in su sèculu dexeseti; est allogada me in su museu de arti sacra Peregrinatio Fidei.
S’Assunta dormia
Sa stàtua de s’Assunta dormia, in linna bulinada e pintada, est stètia fata in su 1732 de su scultori Giusepi Volpe; i bistiris de seda, decoraus a finu a finu, ddus iat fatus me is annus Cincuantas Pedru Mirello; su diadema a cincu steddas, sa carona e is sàndalus, totus de prata bulinada, funti s chi iat fatu su prateri Nàssiu Solanas in su 1713; sa letera est in linna bulinada, indorada e cun dus angelus chi apoderant una carona.
Sa stàtua è est allogada me in su museu de arti sacra Peregrinatio Fidei.
Santa Vitòria
Vitòria e sa sorresta Anatolia, comenti contat sa Bìbia, no si fiant bòfias cojai cun dus arricus, poita si fiant promìtias a Deus. Is dus, arrenegaus, cun su permissu de s’Imperadori, nci-ddas iant incaminadas me is terras chi issus etotu teniant in Sabina, Sabina, me in sa citadi de Tremula (oindii Monteleone Sabino, Rieti). Inguni ddoi fut unu dragoni, chi sbufendi bociat òminis e pegus. Domitzianu, sennori de su logu, fut andau anca de Vitòria e dda iat pregada de sarvai sa citadi: issa iat nau ca ei ma a patu chi issu e totus is chi nci biviant s’essant fatus cristiaus apustis de ai impetu su dragoni de sa citadi. Domitzianu iat fatu su chi iat nau e iat cunvèrtiu totus is citadinus. In sa gruta anca nci fiat su dragu, Vitòria iat fatu un’oratoriu dedichendu-sì de is piciocheddas. Dda iant denunciada e bocia cun d-una spada poita no iat bòfiu adorai sa dea Diana.
Sa stàtua de Santa Vitòris, de su sèculu sexi, in linna bulinada e pintada, est allogada me in su museu de arti sacra Peregrinatio Fidei..
San Rocco
Santu Rocu est invocau po is maladias de su bestiàmini e po is strossas de sa natura e, pruschetotu, amparat de sa pesta.
S’arretratu de Santu Rocu est allogau me in sa sagrestia de sa crèsia parrochiali de Santu Iacu; nci-ddoi at una copia me in su museu de arti sacra Peregrinatio Fidei.
Sa cida santa
Intra is ritus chi si faiant ddoi fut s’apariciamentu de su su nènniri (amesturu de trigu e orgiu istèrriu in strexus de terra o pratus). Su Giòbia Santu si poniant in s’altari de su Crocifissu deghinou a is peis de Cristu mortu.
Sa Cida Santa incumentzat cun su domìnigu de is pramas. Sa genti andat a crèsia cun naiteddas de olia e pramas traballadas chi, un’orta benedixas, benit ingortas a domu o acantu ddas ant fatas po amparai.
Su Giòbia Santu si fait sa missa in Coena Domini, sighia de unu èspuru de preghieras. Su Cenàbura Santu nci at su ritu de s’iscravamentu, e a parti de merì si fait sa Via Crucis o s’ingollit a Cristu mortu a processioni (a segunda de su predi, ddoi est chini fait sa Via Crucis su cenàbura innantis e sa prucessioni cun Cristu mortu su Cenàbura santu).
Su Sabudu est po pensai e pregai.
Antigamenti s’acapiànt a pari is campanas e, po fai sciri chi fiat s’ora de sa missa, passant is piciocheddus sonendi matracas e strociarranas.
A mesunoti, a sa missa de su èspuru de Pasca manna, si-ndi studant is luxis e brintendi-nci a crèsia a Gesus arresuscitau, si torrant a allui e incarrerant a sonai a festa is campanas.
Su domìnigu a mangianu si fait s’incontru (el encuentro spanniolu), cun su saludu de s’Arresuscitau a sa mama Maria, chi ddi benit tirau su velu de lutu. Po s’incontru s’ingollit sa stàtua de Cristu arresuscitau, de linna e pintada, fata in su sèculu dexeotu de su scultori sardu Giusepi Antoni Lonis e allogada me in su museu de arti sacra Peregrinatio Fidei.
gioielli
costumi
paesi
Crediti