prendasdesardegna.it
prendasdesardegna.it
Sant’Andrea Frius

Sant’Andrea Frius

Ingiriada de unu sartu aresti, ma bellu meda, Sant’Andria de Frius (280 metrus apitzus de livellu de su mari, giai 1840 abitantis) est una bidixedda rurali e sa popolatzioni sua est acapiat ancora a is traditzionis.
Su sartu de su comonu tirat giai coranta chilòmetrus cuadraus; in sa làcana intra sa Trexenta e su Gerrei me is terras suas, pruschetotu cùcurus, ddoi funt bingias, matas de olia e de frutu. A mesudii de sa bidda, ddoi est s’arriu Coxinas, a settentrioni s’arriu Cirras, totu e dus si nci ghetant a s’arriu Mannu chi acabat in su stànniu de Casteddu. Is baddis de s’arriu Cirras si scerant po su paesagiu aresti, arricu de struvìna. Meda bella est sa vista de su Gerrei, de su Parteolla e de su Campidanu.


Is arrexini de sa bidda funt de s’edadi pùnica; in cussu tempus fiat de importu mannu, econòmicamenti e militarmenti puru giai chi, po mannària, fut sa segundu statzioni in su tretu de sa bia chi da Casteddu portàt a Isili, duncas conca aìnturu. Ma s’òmini est presenti in custus logus giai de s’edadi prenuragesa e nuragesa, comenti amostant is nuraxis Piagas, Mannu, Monte Uda e Montroxu.
Su logu fiat trastigiau in edadi arromana puru e, de custu tempu, ant stallau calincuna “bidda rùstica” in diversas localidadis. De importu mannu est su situ archeologicu de Linna Pertunta, innui ant agatau arrestus de una fràigua pranta retangolari de edadi pùnica-arromana, fatu de pedras picadas acostadas s’una a s’àtera (muru a bullu). In prus, is circas ant permìtiu de agatai ex-voto de terracota chi torrant a fai partis de su corpus umanu de diversas mannarias e prendas. Su chi est stètiu agatau, oi est allogau a su museu archeologicu de Casteddu. In s’edadi arromana sa bidda a amparu de is invasionis de is “barbarus”.
In su Medioevu su topònimu fut sceti Frius ed faiat parti de sa curatoria de sa Trexenta chi fut parti de su Giudicau de Calari (Casteddu). Cun s’ocupatzioni aragonesa de sa Sardìnnia, in su sèculu XIV, passat a is feudatarius de sa famìllia Alagon, marchesus de Biddesorris (Villasor). Faci a sa metadi de su sèculu sexi sa bidda s’est sbuidada po mori de una pestilentzia, ma a s’acabu de su matessi sèculu a giru de sa cresiedda de Sant’Andria. De imoi ainnantis de su topònimu incumentzat a fai parti puru Sant’Andria. De su 1848 su comunu de Sant’Andria est intrau a fai parti de sa provincia de Casteddu.

De importu mannu est sa crèsia de Sant’Andria apostulu, torrada a fai apitzus de una prus bècia de su Setixentus, arricada de unu mosaicu colorau in sa faciada, innui ddoi est su santu pischendi. Sa crèsia noa ndi dd’ant pesada, in stile modernu, apustis de ndi ai sciusciau sa bècia in su 1957, ma a s’imbressi (sa faciada oi est conca a bia Garibaldi e no faci a bia Casteddu) e aberta po sa missa de su èspuru de Paschixedda de su predi Don Sarvadori Mascia. Is traballus ddus ant acabaus me is primus annus Sessanta. Is su campanili ddoi funt is campanas de sa crèsia bècia: una dd’iat arregallada tziu Mauru Casu in su mesi de Ladàmini de su 1952, s’àtera dd’iant fata fai, pagada de sa crèsia, sèmpiri in su 1952.
In sa crèsia noa, a una lolla sceti e transetu laterali, ddoi at meda prus logi de s’àtera. A primu in s’absidi, a palas de s’altari mannu, nd’iant pesau unu muru de pedra (pintau mali) chi in mesu teniat unu nìciu po sa stàtua de su santu patronu. In su 1992 ndi dd’ant sciusciau e nd’ant bogau puru sa barandìllia de marmu po amanniai su presbiteriu. In su 1995 totu s’abside est stètia pintada de Paolo Manca de Biddaramosa: in su muru de mesu, su prus mannu, est pintada sa Pasca de Spiritu Santu e me is murus a su costau, sa creatzioni de Adamu e su batiari de Gesus in su frùmini Giordanu.
Is bias de Sant’Andrea torrant a prexu po afestai a Sant’Andria me is ùrtimas diis de donniasantu. Po sa festa, sa festa manna, si animano vivacemente in occasione della festa di Sant'Andrea, sa festa manna dedicata al santo patrono, che si svolge a fine novembre. In tale occasione Sant’Andrea acullit medas devotus chi aproillant de sa Trexenta e de su Gerrei chi s’aciungit in prucessioni a is de sa bidda. Su patronu s’afestat puru a s’acabu de maju, impari a Santu Sidoru, cun d-una festa religiosa e civili puru cun cantus e baddus in pratza.

In sa bia conca a Senorbiri ddoi est pratza Arroma, una borta tzerriada sceti pratza Funtanedda. Is bècius arregordant cad di narànr aici poici innia ddoi fut una funtanedda e una pica. Unu tempus custa pratza fiat su coru de sa bidda: innia si faiant is festas, comitzius e su mercau puru. Totus is bias de sa bidda arrodiànt aingìriu a custa pratza.
Acanta a pratza Arroma, ddoi est bia Michelangelo (giai bia Santa Marta) anca ddoi at su molinu de s’olia de sa famìllia Atzeni. Bia Garibaldi (giai bia de Senorbiri), stradoni chi passat or’oru de pratza Funtanedda, fiat atruessada de una cora chi pinnicàt s’acua e lopiat finas a sa chi oi est bia “IV novembre”. Su bixinau de cora de pareta est unu de is prus antigas de sa bidda; is domus funt pichinninnias e totus cun sa pratzixedda a mesu de pari. A destra ddoi bia Diaz, tzerriada puru bia Crabili bèciu giai chi inguni ant incumentzau a bivi is primus pastoris. Oi custa zona si tzerriat puru su Matroxu poita innia iant bociu unu cagamandatus, degada dd’iant arrobau. A su bixinau prus mannu, su prus spainau, ddi naràt Cùcuru de forru, giai chi teniat sa forma arretundada che unu forru. Ndi fiant parti is bias papa Giuanni XXIII, bia Leonardo Da Vinci (sa fogaia), bia Colombo, bia Vespucci, bia Meucci. Bia Piave (funtana coberta) fut de importu mannu po su putzu cobertu imperau de is famìllias. Oi ddoi est sceti su tumbinu. Sighendi in bia Piave lompeus in bia Marconi (bia Is lachitus): custa fut sa bia de is maioralis anca passànt is animalis puru.
In sa strada statali 387, conca a Pauli Gerrei, agataus Pranu de Sànguni tzerriau diaici po mori de is froris arrubiastus chi crescint in beranu. Nant ca su chi crescit tenit custu colori po mori de su sànguni de unu dragu bociu de Santu Giodri. De custa legenda, su 24 de maju 1991, ant pigau s’idea de fai s’Associatzioni ipica “cavallieris de santu Giorgiu” chi, in su periudu de carnevali, dònnia annu fai sa “cursa a su dragu” e is parillias innui currint cavallieris de dònnia parti de sa Sardìnnia.
Sèmpiri in sa statali 387, faci a Casteddu, nc’at sa zona de Su Capuciu, innui ddoi at medas matas artas chi imbussant totu su cùcuru. Agataus puru, a sa bessida de sa bidda, sèmpiri conca a Casteddu, su parcu comunali Giardinu, tzerriau diaici poita unu tempus ddoi fut un’ortu mannu. Innia, in su 1997, nd’ant pesau unu nìciu po santu Sidoru. No scireus comenti ant cumentzau a afestai custu santu (ùrtima cida de maju, impari a Sant’Andria), ma giai chi est su santu chi amparat is messajus e is pastoris, parit ca is primus siat stètius is pastoris chi, po dda podi fai, donànt totu su lati mùlliu in d-una dii tzerriada “sa muda”. Cun su tempus totus ant cumentzau a pigai parti a sa circa po sa festa religiosa e civili. A sa prucessioni cun de Santu Sidoru, pigant parti tracas, tratoris cuncordaus, cavallieris in costumu e sonatori de launeddas chi passant me is bias de sa bidda.
In s’ùrtima cida de austu, nc’at sa sagra de sa mendula anca acurrit genti meda chi podit tastai bobois de mendula. Sa primu cida de cabudanni si fait sa festa po Nostra Sennora de Bonaria chi tenit una cresiedda in su sartu intregada a issa. Sa cresiedda, pesada in su 1962 gratzias a un’arregallu de Narcisu Coccu, est in d-unu cucureddu a sa bessida de sa bidda conca a Casteddu.

Po ndi sciri de prus

Sa crèsia bècia de Sant’Andria fut retangolari, cun d-una lolla manna in mesu e tres capellas a is costaus, sa sagrestia e s’oratoriu. Sa bòvida fut de linna e sa crabertura a tegula. In su presbiteriu ddoi fut un’altari de marmu biancu e murru cun, in mesu, unu nìciu po sa stàtua de linna de su patronu e fut serrau de una barandìllia de su pròpriu colori de s’altari mannu. Dònnia capella teniat s’altari suu. Apalas de s’altrai manu ddoi fiat su coru e, de innoi, passendi de una porta laterali, si intràt a sagrestia. Acanta a su stanti de sa genna, nc’iat una campana piticatza, imoi est in sa crèsia noa, chi si sonàt po fai sciri ca fiat intrendi su predi. In sa campana ddoi est lantzitau su nòmini “Salvador Lochy” de eredeu spanniolu.
Su pomentu fiat arregiolau a arregioleddeddas de ciumentu. Su pulpitu fiat de marmu e collocau in sa parti a manca. A s’intrada nci fiant duas acuasanteras, is pròprius chi oi funt in sa crèsia noa.
Su campanili “a vela” funt in crabertura, in sa parti de manca de sa faciada. Candu nd’est arrutu su campanili, innantis de essi fata sa crèsia noa, iant postu is campanans a foras de sa genna de s’oratoriu, apoderadas de dus pilastrus.
Sa faciada de pedra fiat ornada de lesenas verticalis. Su portali mannu fiat de linna pintada e asuba ddoi fiat una fentanedda retangolari. Sa pratza de sa crèsia fiat serrada a murus de pedra e s’intrada, a primu, fiat serrada a geca de ferru.

Gòcius po Sant’Andria
Oh celesti difensori, de su Renniu Suberanu, prega po su cristianu, Sant’Andria intercessori.
De Betania in terra santa, nasciast, o legiadru fiori, a s’arti e su piscadori ti donasti, o bella pianta.
Ma medas de gaia narànt, ca iast a andai cun su Sennori!
Mentris fiast pischendi, in su largu cun Simoni, ecu un’òmini chi angioni, ses mostrau predichendu.
E de Giuanni batiendu, in su Giordanu cun ardori. Prega po su cristianu, Sant’Andria intercessori.
Custa crèsia parrocchiali, est a tui dedicada, fai chi siat frecuentada, e liberu de dònnia mali
spirituali e temporali, siat su populu benidori. Prega po su cristianu, Sant’Andria intercessori.

Is prus bècius de sa bidda contant contus acuntessius in s’interus de sa segundu guerra mundiali. Arregordant chi gia prima de sa guerra, si depiant iscriri e arrispetai is lei de su partidu fascista chi ddis iat fatu donau s’oru chi teniant, narendi-ddis chi serbiat po sa pàtria. In sa bidda rribàt su podestà de Casteddu acumpangiau de su rapresentanti de su fasciu (dònnia bida teniat su suu). Candu nci fiat sa guerra su podesta ndi pinnicàt totu su trigu, faa e cìxiri; totus teniant una tessera chi depiat essi timbrada dònnia cuìndixi diis e chi permitiat de pigai in butega unu chilu de farra, centu gramus de tzùcuru, un’arrogu de saboni po dònniunu de sa famìllia. No podiant essi meris de nudda, chi teniat ortu arrennesciat a andai ananti, ma su prus no teniat nudda nudda. Chi teniant unu porcu, chi ddu depiant bòciri, ddu depiant fai sciri a su podetsà chi si ndi pigàt prus de una perra. Sa genti molliat su trigu a de noti, a fura, ma candu ddus iant cassaus ddi s’iant serrau sa mola. Po arrennesci a allogai calincuna cosa de papai, preniant is salinas de trigu, faa e cìxiri e ddus cuaànt asuta de sa linna o de su ladàmini puru.
Nc’est un’episodiu chi benit contau cun disprexeri in bidda. Su 10 de friaxu 1942, Pranu de Pisci, me is montis in sa làcana cun Partiolla, fut arrutu un’aereu militari anca nci fiant ses sordaus.
Fut una noti lègia e siguramenti s’aereu iat sballiau sa rota e s’est scuartarau me is arrocas. Sa dii innantis sa genti de sa bidda fut atziada a monti, comenti in d-una prucessioni; is fèminas a mucadori nieddu in conca, bistias a lutu poita is parentis de issas puru fiant in guera, is òminis fiant andaus cun is carrus a bois po ndi betiri is mortus portendi-ddus a domu de is Coccus as’intrada de sa bidda. Innia fut andau su predi po ddi donai sa beneditzioni e, agoa, fiant arribadas in màchinas militaris po ndi pigai is corpus e ddus torrai donniunu a sa famìllia e cosa sua.

Torna su
prendasdesardegna.it

Crediti